Våren 2008.
Eg sit på ein ustø pinnestol inne på eit mørkt, lite soverom. Det luktar søvn og sveitte, og på den uoppreidde senga sit ei ung jente. Akslane hennar heng fram, kroppen hennar ser ut til å ha gitt opp. Neglene er nedbitne og håret er feite tjafsar kring det bleike ansiktet.
Eg er der fordi legen har vurdert henne som deprimert, og ho er ute av stand til å komme til kontoret mitt. Jenta er ei såkalla dubliner: Ho er asylsøkjar frå Irak, men er blitt registrert som flykting i Ungarn før ho kom hit. Ho har ikkje rett til å få saka si behandla her, ho skal sendast attende til transittlandet.

Ho og søstera skulle til Sverige. Det var ikkje trygt for dei heime, faren var arrestert, og i påvente av rettssak fekk dei vite at han var død. Naboane heime slutta å snakke til dei, alle var redde, ingen ville vise seg saman med dei, som hadde ein far som var opposisjonell. Alle blikk veik bort, kven haldt auge med dei, kven var neste på lista?
Mor deira hadde betalt mykje for å få dotrene i sikkerheit. Men mennene som køyrde lastebilen stansa lenge før dei kom til Sverige. På ein aude landeveg vart jentene først valdtekne, så blei dei forlatt.

I flyktningmottaket i Ungarn var dei ikkje trygge. Mange unge menn frå ulike nasjonar, rastlause og sinte, gjorde som dei ville med kvinner og jenter utan vern. Også der blei blei ho valdteken, men klarte å rømme.

No vil norske myndigheter sende ho attende til Irak, eller til Ungarn.
Ho har fortalt legen at dersom ho blir sendt attende vil ho ta livet sitt.

– Kva kan du eigentleg gjere for meg, seier ho, og eg har ingen svar.

Neste veke har eg ein avtale om at den unge, deprimerte pasienten min skal komme til samtale. Ho kjem ikkje. Eg ringer asylmottaket for einslege mindreårige.

– Ho kjem ikkje til time, seier stemma i telefonen. – Ho er ikkje her meir.
– Kva har hendt, spør eg.
– Me har teieplikt, seier stemma.
– Eg er behandlingsansvarleg for henne, seier eg. – Du må kunne seie det til meg om ho har tatt livet sitt, eller om noko anna har skjedd.
Etter ei tid kjem svaret, litt nølande.
– Politiet henta henne i går kveld. Ho er sendt til transittlandet.

Blikket hennar kjem framleis til meg, held meg framleis fast. Utan skulding, utan sinne, utan von.

Kven er me, om me kallar slike som henne for lykkejegarar?
Kven er me, om me sender jenter som henne attende til flyktningeleirar der dei er utan vern?

Kva kultur har me då å ta vare på?

Har du barnehagebarn? Då kjenner du nok omgrepet overgangssituasjon. Det er eit ord pedagogar brukar for å seie noko om at ein skiftar aktivitet. Frå å leike til å skulle ete ved bordet, frå å vere inne til å komme seg ut på tur, frå å vere i barnehagen til å sitje i bilen til foreldra på veg heim.

Det er eit greitt ord, som ein umiddelbart forstår. Når eg googlar det kjem det opp saman med ord som ”observasjon”, og i setningar som ”overgangssituasjonar er ofte kaotiske”, ”få flyt i overgangssituasjonane” og ”redusere åtferdsvanskar”.

Det rare er at ordet berre blir brukt om små borns kvardag.

Kva med oss vaksne?

Er overgangssituasjonane våre ryddige, og heilt utan åtferdsvanskar?

Ved bruk av same metode som pedagogane som skriv om barnehagane, altså observasjon, har eg avdekka omfattande vanskar med overgangssituasjonar i eige liv.

Faktisk utgjer krevjande overgangssituasjonar det meste av kvardagen.

Først må eg forlate dyna og stå opp.
Det gjer ikkje vondt å vere vaken, eller dusje, eller ete frukost.
Eg likar eigentleg alle dei vanlege aktivitetane i løpet av ein dag. Men der, under dyna, kjennes det alltid litt dramatisk å trekkje av seg det varme, mjuke skjoldet og vere i overgangssituasjonen mellom seng og dusj.

Beint fram kaotisk vil eg ikkje seie det er, når eg snåvar meg kring senga, men likevel hender det eg ligg nokre minutt i senga for å handtere situasjonen eg skal ut i.

Slik fortset det, dagen ut. Oftast er klokka eit par minutt over heil når eg hentar folk på venterommet. Likeeins strevar eg framleis med å avslutte samtalane kvart på. Eg kjem meg sjeldan til lunsj akkurat tolv, og når arbeidsdagen er slutt hender det stadig at eg blir hengjande på kontoret og sjekke journalar og timeplanar, medan ektefellen står utanfor og ventar.

Hamnar eg først i sofaen er overgangssituasjonen mellom wordfeud og praktisk arbeid i hagen, eller ein joggetur, avskrekkande nok til at eg blir liggjande på sofaputene med dårleg samvit i timevis.

Overgangane mellom dei ulike daglege aktivitetane er med andre ord prega av tregleik.

Lekamen min motset seg endringar av rørsletilstanden, forklarar Newtons andre lov. I følgje fysikken er ikkje dette noko som er betre hos vaksne enn hos barnehageborn, snarare tvert om: Tregleiken til ein lekam er proporsjonal med massen til lekamen.

Dette forklarer kanskje kvifor overgangen frå eitt element til eit anna også oppleves meir dramatisk med åra.

Som barn fniste me alltid av dei vaksne då dei skulle bade. Særleg mor mi, som med hyl og stønn og dramatiske armrørsler senka lekamen i fjordvatnet med maksimal tregleik.

I sommar har eg berre bada i havet ein einaste gong. Overgangen frå luft til vatn har vore for overveldande. Eg kan ikkje ein gong skulde på temperaturforskjellane, for det har vore like kaldt i begge element.

Den eine gongen eg kom meg ut i havet, var det med ein tregleik som hadde imponert Newton, for så stor er trass alt ikkje lekamen min.

Eg trur eg brukte den beste delen av eit kvarter.

Ungane heia, først entusiastisk, og seinare litt slik ein viftar halvhjerta med flagga når deltakar nummer 43 kjem over målstreken, og til sist direkte oppgitt.

– No må du komme deg uti, elles sprutar me vatn på deg, ropa ein av dei andre ungane.

Mine eigne såg med frydblanda skrekk på veninna, som såg ut til å tru at ein ville overleve å sprøyte iskaldt vatn på meg, der eg hadde vakla meg uti til omlag midt på låra.

Trass i ei skarp, munnleg åtvaring, kom altså ein handlaga vifte av saltvatn gjennom lufta. Ein knapp deciliter fjord traff meg på mageskinnet.

Det var då overgangssituasjonen vart kaotisk og prega av åtferdsvanskar.

Eg hylte, kava med armane, og i følgje observatørane likna eg eit helikopter på veg gjennom ein foss. Nokre påsto at eg hadde banna, andre meinte eg hadde påkalla høgare makter. Heile opptrinnet kunne ha vore skremmande, om det var tale om yngre og meir sårbare born.
Men alt eg hadde av publikum var gapskrattande, store ungar, utan kjenslevar empati for utfordringane mine.

Til sist fekk eg flyt i heile overgangssituasjonen, samla lekamen til kontrollerte rørsler, og svømde med rolege tak ut i den nye situasjonen, elementet vatn.

Det var ikkje så kaldt, kunne eg seie etterpå.

No står eg midt i fleire overgangssituasjonar. Sommaren blir snart haust, ferietid blir arbeidstid, og om få år blir eg femti. Det vil by på utfordringar, alt saman.

Har eg lært noko av sommarens sjølvobservasjonar på feltet?
Er eg betre budd?

Ja, dette har eg lært: Også vaksne må ta overgangssituasjonane sine på alvor, og gjere maksimalt ut av dei, når høvet byr seg. Elles får verken ungane eller eg like mykje å le av.

• Frå førre fredagsspalte i Haugesunds avis

I natt sat eg vaken i senga og tenkte på eit eller anna som engasjerte meg slik at eg ikkje fekk sove.

Dette skal eg faen ta meg blogge om, tenkte eg.

Men no har eg gløymt kva det var.

I dag morges vakna eg i eit heilt stille hus, på ei nesten heilt stille øy. Utanfor raslar ospa i vinden, nokre kviger ruslar på beitet mellom huset og fjorden. Elles er det heilt, heilt stille.

Eg er her for å skrive.
Eg har vore vaken sidan klokka halv ni, eg har ikkje dusja, eg har ikkje gjort noko som helst utover å sitje med datamaskina.

Manus har auka med omlag fem ord.

Eg har lese eit titals wikipedia-artiklar, dei fleste ligg framleis opne i faner øvst på skjermen. Eg har lese nokre kronikkar og artiklar, og eit essay. Alt saman kan kallast research. Innimellom har eg vore på facebook og twitter og slikt, og eg har lese nokre artiklar som slett ikkje er research, i tillegg til at eg har sett to videoar (ein på 7 sekund med ein geitekilling som brekar, og ein litt lengre med ei and som har mista andungane sine ned i ei rist).

Hovudutfordringa akkurat no er at eg har så store ambisjonar for denne boka.

«Gå inn i det som er smertefullt»

Dei siste to-tre åra har eg freista skrive sosialrealistisk og smått. Eg har skrive nokre heilt korte tekstar, det har gått fint. Men så har eg skrive nokre romanutkast, og dei har vore frykteleg dårlege. Keisame og innhaldslause, rett og slett utan verken mål, meining eller underhaldningsverdi.
Planen var at etter Eirabu skulle eg skrive slike korte romanar som andre forfattarar gjer. Ei i året, helst, slik at eg kunne bli nesten heiltidsforfattar.
«Gå inn i det som er smertefullt», «berre skriv utan plan», «gjer bruk av eigne konfliktfylte livserfaringar» var blant råda eg ga meg sjølv. Sikkert gode råd. Dei blei i alle fall dyre, med tanke på kor mange timar eg kasta bort på å følgje dei utan å få noko publiserbart materiale ut av det.

Den vanskelege andreboka hjernen.

No har eg ein heilt annan plan.

Eg har faktisk ein plan.
Eit ganske ambisiøst prosjekt, akkurat slik Eirabu var. Eit heilt annleis prosjekt, sjølvsagt, men eg har gått bort frå ambisjonen om den tynne romanen bygd utelukkande på ting eg veit frå før.

Det føles deileg. Endeleg kjennes det som eg gjer det eg skal.

Så kvifor skriv eg ikkje noko?
Svar:
– Det er så vanskeleg.
– Eg må gjere veldig mykje meir research.
– Kvifor har eg ikkje ei heilt anna utdanning?
– Kvifor kan eg ikkje fleire språk!
– Dette prosjektet er alt for stort for meg, eg får det ikkje til!
– Eg kan ikkje plotte ferdig før eg veit mykje, mykje meir.
– Eg kan ikkje begynne å skrive før eg har plotta meir.
– Eg veit ikkje kva ende eg skal begynne, for det er så mykje av alt her.
– Det er så vanskeleg.

Ok.

 

Eg lyg.

Eg seier strengt til meg sjølv:
– Det er ingen som tvinger deg til noko som helst. Du kan skrive noko anna. Du kan gjere det enklare. Ingen der ute i verda forventer at du skal ha lese alle desse artiklane, lært deg desse språka, ingen i heile verda forventer at du skal kunne alt dette.

Eg lyg.

Det er nokon som tvingar meg, som forventer alt dette. Eg gjer.

Derfor får eg no tre Safari-kjeks og ein kopp kaffi, og permisjon frå eigne ambisjonar i ein time.
Eg skal ikkje lese fleire artiklar denne timen. Eg skal ikkje forvente noko som helst av meg sjølv. Eg skal berre skrive litt.

Aulaen på barneskulen var fullstappa. Foreldra til sjuandeklassingane sat på pinnestolar i tronge rekker og lytta. På scena sto ein ekspert på ungdom og internett og malte Fanden på veggen.

– De føler dykk kanskje sikre på at ungdommen ikkje gjer noko galt, når dei sit på rommet sitt. Men slik er det ikkje! Dei kan utføre kriminell og skadeleg mobbing med berre nokre tastetrykk.

Han kom med døme på nakenbilete frå gymgarderobane, spreidd til alle. Fryktelege episodar med utfrysing, audmjuking og latterleggjering. Bodskapet var klokkeklart: Internett er den nye arenaen for psykisk terror av skulekameratar.

– Og spel! Det finnes spel der ein får poeng for å drepe flest mogleg born på eit sjukehus, der blodet sprutar og grafikken er heilt realistisk! Foreldra anar ikkje kva som føregår, medan borna sit på rommet sitt og blir utlært i våpenbruk og brutalitet !

Det var mange ropeteikn. Døme på alt som kan gå galt. Horrible scenarier.

Til sist snakka han om kva me foreldre kunne gjere. Det einaste halmstrået me kunne gripe til i dette oseanet av blod, vald og kriminell mobbing var forbod og overvaking.

Me måtte nekte borna å bruke sosiale medier så lenge me kunne, og pc-en burde stå i stova. Me burde ha tilgong til alle passord, og gå inn på ungdommen sine datamaskinar og sjekke loggen. Me burde lese kva dei dreiv med på facebook, helst også dei private meldingane, for der kunne det vere mykje stygt.

Han fortalte korleis han sjølv hadde gripe drastisk inn i eigne borns liv på internett, og korleis ungane hans var blitt nekta mobiltelefonar i det lengste.

Til slutt kom ei oppmoding om å kople inn politiet, utekontakten, skulen og eventuelt barnevernet ved lovbrot.

Etterpå skulle me snakke saman, og ta nokre gruppeavgjerder som foreldre om nettopp dette. Forbod og overvaking. Her var det viktig å stå samla, for ungdommen var truga, liv og lov sto på spel.

Sant å seie er det lenge mellom kvar gong eg er så indignert på borna mine sine vegner. Det meste som blir sagt på møter og utviklingssamtaler er fornuftig og forståeleg. Borna blir tatt på alvor, dei blir spurt om deira oppleving av skulen, leksene og det sosiale.

Men her var det full kortslutning.

Barneoppseding er ei øving i urealistisk idealisme.

Borna lærer at dei alltid skal ete frukost, dei skal ete opp grønsakene sine, og snop får dei berre om laurdagen. Dei skal gjere lekser jamnt og trutt, og ikkje ende opp med skippartak og stress. Dei må legge seg til same tidspunkt kvar kveld, og dei skal vere høflege og takke for maten.

På skulane er det antimobbeprogram der dei lærer å vere merksame på om nokon er mykje aleine. Dei skal inkludere alle, og alle skal inviterast i bursdag. Når nokon seier ”stopp” skal dei slutte. Det gjeld ikkje berre leik, men også i prat. Dei skal vere snille mot kvarandre, alltid.

Me vaksne gjer dumme ting.

Vaksne har sjokolade i skuffen på jobb, og skulkar vanlege måltid for å slanke seg. Me forsyner oss ikkje med brokkoli om me ikkje likar det.
På kontorpultane våre hopar det seg opp med ting me utset til siste lit, og det hender faktisk me får purringar på ubetalte rekningar.
Me går ikkje til sengs når me skal, og sit og geispar i lunsjpausane.

Me legg ut bilete av borna våre saman med andre born, utan å spørje foreldra om det er greitt. Facebook har dei siste månadane vore full av glade, halvnakne born, utan at lovpålagt samtykke er innhenta frå føresette.
Me snakkar til og med skit om kvarandre. La oss berre vere ærlege, – baksnakking er ikkje eit spesifikt ungdomsproblem. Nokre nyttar både mobiltelefonar og internett til skitpreiken sin, også.

Ungane våre kjem til å gjere feil. Dei kjem til å bryte reglar dei ikkje visste om, og dei kjem til å bryte reglar dei veit om.

Til slutt kjem dei, dessverre og uunngåeleg, til å ende opp som oss.

Forbod og overvaking er maktbruk, og demonstrasjon av mistillit, manglande respekt for privatliv, og ein måte å fortelje born på at dersom dei vil ha noko for seg sjølve må dei snike seg til det bak vår rygg.

Slik eg ser det er Internett komme for å bli, og dei som fyller dei sosiale media med innhald er folk.

Ungane våre må lære korleis dei ter seg, og det lærer ein best ved å få prøve seg.

Eg har meir tru på samtalar enn overvaking. Eg trur på rettleiing framfor forbod.

Ein kan snakke med born om sosiale media. Fortelje at den same folkeskikken gjeld både på og utanfor Internett. Og me kan akseptere at i ein læreprosess vil alle gjere feil, dumme seg ut og bryte reglar dei enno ikkje har lært.

Sjølvsagt skal me regissere rammene for borna våre. Det er 13-års aldersgrense på Facebook, og det er 18-års aldersgrense på valdelege dataspel. Det er lurt å avgrense speletid, på same måte som det er lurt å legge seg om kvelden.

Men når ungane våre snublar i verda, og skriv noko stygt eller deler bilete dei ikkje skulle, skal me kontakte politiet og barnevernet? Eller skal me snakke alvorleg med dei, høyre kva som har skjedd, snakke om kva ein burde og bør gjere, og la dei rydde opp?

Internett er full av spanande informasjon og folk. Fakta om fjerne planetar, pumaens drektighetstid, soga om korleis Harald Blåtann regjerte, og videoar om korleis ein kan lage sufflé eller bygge ein lampe er berre tastetrykk unna. Det er ei fager verd der ute, og ungane våre bør heller lære kjeldekritikk og folkeskikk, enn å lære at me vaksne ikkje har trua på dei.

Teksten sto på trykk i Haugesunds avis 08.08.2014

Eg har vore på årets kollektivferie (eller nerdeleir som borna kjærleg omtalar det), og der kom eg og Kroll til å prate om korleis eg skriv bøker versus korleis han lagar dataspel.
No er kanskje eg og Kroll påfallande like inni knollen (i kontrast til kor påfallande ulike me er utanpå knollen). Men ein fin snakk blei det, og den fall saman med at eg har tenkt på akkurat dette ei tid. Når er det dette prosjektet? Når sluttar det å vere det manuset eg skreiv i fjor, og bestemte meg for å ikkje gå vidare med? Eller … når blir dei små tekstane som eg finn attende til her og der, og dei grunnleggande ideane som førte til det dårlege manuset (men ideen i born VAR god! Den VAR det!), og alle filane med research eller kva ein no skal kalle det … når blir det eit manus? Når blei det dette manuset, dette prosjektet? Er eg der no? Har eg vore der i to år? Eller har eg vore der i femten år, sidan det finnes tekst restar her som her minst så gamle? Tjue år gamle, kanskje, om eg tek med første utkast til den scena som kanskje blir med i kapittel to.

Det viktigaste når ein skriv, og når ein lagar spel, er å faktisk lage noko. Som spelutviklar er det deretter viktig å raskt finne ut av at noko er crap, og gjere noko anna. Det er ulikt skrivinga. For det er alltid mogleg å endre teksten, og det er betre å ha ein tekst og endre den, enn å starte på nytt med blanke ark kvar dag. Derfor utvikler det seg eit konglomerat inni datamaskinen, og på oppslagstavla, og inne i skallen, og på små lappar på nattbordet, og på sidene i dei ulike notatbøkene eg har i handvesker og ryggsekkar og koffertar.

Men når er dette konglomeratet eit prosjekt? Det er alltid eit prosjekt. Det har faen meg vore eit samanhengande prosjekt sidan nokon stakk nasen sin ned til meg minutta etter fødselen og hjernen min begynte «ooookei, other people, dette må eg finne ut av, forstå, interagere med, rekne ut, bruke til noko, gøyme meg for, få noko frå, elske, bli elska av, and all that jazz».
Ikkje det generelle prosjektet det er å skrive, altså. Det spesifikke prosjektet som ender opp med å vere noko andre gjenkjenner som eit prosjekt. Publisert og mellom to permar, fortrinnsvis.

Er eg der no?

For meg er ei ferdig bok som eit ferdig bilete andre kan sjå og forstå (usle kryp, tilbe mitt bilete, det er gjort synleg for dykk! – eller noko veldig mykje meir audmjukt, til dømes).
Prosessen liknar meir på at ein har alle desse puslespelbitane. I utgangspunktet kan kva som helst brikke passe inn, det krever berre at ein finn på ein haug med bitar mellom som gjer at dei passar. Men jo fleire bitar ein har valgt skal vere der, jo meir avgjer dei og dess mindre kan eg finne på. Og om det blir keisamt, vanskeleg eller forutsigbart med alt det som skal vere mellom, er det freistande å kaste eit par bitar (ikkje langt – ein kan kanskje bruke dei til ei anna forteljing).

Slik held eg på. Eg innbiller meg at det eg held på med heile tida nærmar seg å vere eit manus. Eg er framleis usikker på kva slags manus. Arbeidstittelen har endra seg nokre gonger dei siste åra (frå «Dukkehjem» til En vidunderlig uke til Hverdagsboka til Mor d atter II til Glasshus). Karakterane har endra navn og slekt og narrativ, men nokre av dei har halde på eit par personlegdomstrekk (og Liv Signe heiter visst Signe no, og er omlag 50% meir intelligent og har ein annan jobb og er gift med ein annan mann, og ingenting er likt faktisk, bortsett frå Signe).

Det skulle vere ein lettskriven, lettlest bok basert ting eg faktisk kan = ikkje så mykje research, og i alle fall ikkje fantasy.

Host.

Er eg der no?

Kanskje. Må berre skrive den først. Finne på alle dei andre brikkane. Men dei brikkane som ligg på bordet er i alle fall bra. Veldig bra. I den forstand at eg ikkje anar korleis eg skal få dei til å henge saman, og dermed er det ikkje forutsigbart eller keisamt.

Og kva var den lyden? Var det eit ekorn som smekka med tennene før det kraup opp etter askestamma?